Ο κ. Κλάους – Οι αγώνες του υπέρ της σταφίδος – Τα παράπονα των κτηματιών – Έλαβον περιπλέον της αξίας – Προγενέστεραι κρίσεις της σταφίδος – Η σταφίς εν Γαλλία – Το φάρμακον εν τω κακώ – Ισοζύγιον παραγωγής και καταναλώσεως – Ο φόρος της αποστάξεως – Το εμπόριον ελεύθερον – Οι Κεφαλλήνες και η σταφίς εν Ρωσσία – Ο κ. Κλάους και ο κ. Τρικούπης – Διατί ναυάγησε μια ιδέα – Το μόνον πρακτικόν μέτρον.
Δεν υπάρχει τις εν Πάτραις τουλάχιστον, μη γνωρίζων ή μη ακούσας το όνομα του κ. Κλάους, συνώνυμον προς την γραφικήν τοποθεσίαν, εφ’ ης η οινοποιία του τελευταίου, αλλά πολυτίμου συνδρομητού των συνεντεύξεών μας, όσοι δε γνωρίζουσιν αυτόν ή ομιλούσιν περί αυτού ομολογούσιν ότι ο κ. Κλάους είναι άξιος Πατραϊκής ευγνωμοσύνης διότι υπέρ του τόπου ειργάσθη και εμόχθησεν σχεδόν όσον ουδείς άλλος εξ Ευρώπης ορμηθείς, ίνα εμπορευθή εν Ελλάδι· εκτιμήσεως δε, και τι πλέον, διότι ο κ. Κλάους συνεδέθη αρρήκτως με την ιστορίαν της σταφίδος δια την οποίαν και χρήμα εθυσίασε προς βελτίωσιν της τύχης της πολύ και τα έτη της πρωίμου ζωής του αφιέρωσε προς μελέτην του σταφιδικού ζητήματος. Ίσως ο κ. Κλάους είναι ο μόνος μέχρι τούδε ασχοληθείς επί του ζητήματος σοβαρώς.
Ως είπεν ημίν εν τη συνεντεύξει του ο κ. Φιλόπουλος. Κλάους εστί πνεύμα, νους, αγχίνοια και αν είναι τόλμη να αποφαίνηταί τις περί σταφίδος αυθεντικώς, δια τον κ. Κλάους τόλμη δεν είναι, διότι πάσαν αυτού γνώμην ο οξύνους γέρων στηρίζει επί μελετών υπερτεσσαρακονταετών, ην καθιστά έτι μάλλον σεβαστήν η επιφυλακτικότης του ανδρός, μη θέλοντος να εκφράζηται και αποφαίνηται μεθ’ όσης άλλοι autorité.
Τον κ. Κλάους εύρομεν εν τω γραφείω του. Μόλις είχεν έλθει εκ της εξοχικής του επαύλεως, ένθα η πασίγνωστος οινοποιία του. Κατάκοπος ο σεβαστός γέρων, μόλις παρουσιάσθημεν ενώπιόν του, μας είπεν άνευ προοιμίου.
– Ειπέτε του κυρίου ανταποκριτού της «Ακροπόλεως», ότι έλαβον την επιστολήν του και προθύμων θα τω είπω την γνώμην μου.
– Ο ανταποκριτής της «Ακροπόλεως» είμαι εγώ, κύριε Κλάους, και αν ευηρεστείσθε…
– Συγγνώμην!.. Καθήσατε.
Και ο κ. Κλάους, αφού περιέφερε το βλέμμα του εταστικώς παρατηρών τον επισκέπτην του.
– Οι κτηματίαι παραπονούνται, μοι είπεν, αλλά δεν έχουν δίκαιον. Πληρώνουν τώρα ό,τι έλαβον περιπλέον κατά τα τελευταία πέντε έτη. Δεν έχω πρόχειρον μιαν στατιστικήν δια να σας δείξω ότι ο μέσος όρος των όσων έλαβον οι κτηματίαι από το 1889 έως τώρα υπερβαίνει την πραγματικήν, την δικαίαν αξίαν της σταφίδος. Κανέν είδος του κόσμου δεν απέκτησε τιμήν ανωτέραν της σταφίδος. Η σημερινή κρίσις πρωτοφανής δεν είναι. Και άλλοτε, από το 1851 ότε ήλθον εδώ, είχομεν κρίσεις σοβαράς. Τω 1851 η Ελλάς παρήγεν 80 εκατομμύρια. Οι κτηματίαι εφώναζον δια το πολύ πράγμα και διεμαρτύροντο δια τας χαμηλάς τιμάς, τόσον χαμηλάς, ώστε και εγώ ηναγκάσθην μιαν ημέραν να βγάλω την σταφίδα από την αποθήκην μου και να βάλω μαλλιά, από τα οποία ήλπιζα να κερδίσω τουλάχιστον. Ολίγον βραδύτερον η σταφίς προσεβλήθη από τους σκώληκας και εβράχη, και όμως όταν την έβαλα εις βαρέλια και την εμπαρκάρισα, συνέβη να αναφανή το ωίδιον, η ασθένεια η οποία επί τρία έτη εμάστιζε την σταφίδα και εκέρδισα από την ελεεινήν εκείνην σταφίδα χρήματα αρκετά. Κατά το 1877 η τιμή της σταφίδος ήτο μικρά επίσης 60-70 δραχ., από την ευθηνίαν δε αυτή προέκυψεν η μεγάλη κατανάλωσις και έκτοτε η Γαλλία ηγόρασε σταφίδα.
Πρώτον το κατάστημα Φελς έστειλε σταφίδα εις Γαλλίαν με οδηγίας όπως κατασκευασθή οινόπνευμα. Οι Γάλλοι όμως μόλις είδαν το πράγμα, δεν θα το λαμπικάρωμεν είπον, αλλά θα το πωλήσωμεν ως οίνον. Ούτω δε και εγένετο.
– Πώς σας φαίνονται, κύριε Κλάους, τα προταθέντα διάφορα μέτρα; Ή μάλλον πώς υμείς νομίζετε ότι είναι δυνατόν ν’ αποσοβηθή η κρίσις;
– Η γνώμη μου είναι ότι εις το κακόν έγκειται το φάρμακον. Η ευθηνία της σταφίδος θ’ αυξήση την κατανάλωσιν. Από το άλλο μέρος η έλλειψις των μέσων θ’ αναγκάση τους κτηματίας να περιορίσωσι τας νέας φυτείας και να καλλιεργήσουν τα υπάρχοντα οικονομικώτερον, μάλιστα πολλά κτήματα θα μείνωσιν ακαλλιέργητα. Τούτο θα ολιγοστεύση την παραγωγήν, ώστε μετά εν ή δύο έτη θα φθάσωμεν εις το ισοζύγιον παραγωγής και καταναλώσεως και κατόπιν θα έχωμεν τιμάς υψηλάς πάλιν δια το προϊόν μας. Τούτο είναι η πλέον ακριβής και η πλέον φυσική θεραπεία, την οποίαν είδον τρεις φορές μέχρι τούδε να λειτουργήση κατά το διάστημα 42 ετών.
Τεχνικά μέτρα, δηλαδή επεμβάσεις της Κυβερνήσεως δια νόμων, προνομίων ή μονοπωλίου, κατ’ εμήν γνώμην, μάλλον ήθελον βλάψει το μέλλον. Νόμοι οι οποίοι περιορίζουν την ελευθερίαν του κτηματίου είναι εναντίον του φιλελευθέρου πνεύματος του Έλληνος και του αιώνος μας. Είναι ωσάν το φάρμακον Palliatif εις την ιατρικήν. Δεν φέρει θεραπείαν, αλλ’ αναισθησίαν. Υπάρχει εν τούτοις εν μέτρον, το μόνον φιλελεύθερον μέτρον, το οποίον ηδύνατο η κυβέρνησις να λάβη όπως συντελέση εις την αύξησιν της καταναλώσεως. Το μέτρον αυτό είναι η ελευθερία της αποστάξεως (distillation) από παντός φόρου, όχι δι’ εν έτος μόνον, αλλά δια 5 ή 10, διότι η βιομηχανία και ο κεφαλαιούχος ο οποίος την συντρέχει έχουσιν απόλυτον ανάγκην σταθερών νόμων και δια να εκτεθώσι με κεφάλαια, οικοδομάς και κόπους απαιτούν να έχωσιν ησφαλισμένον το μέλλον.
– Μέσον άλλο προς εξάπλωσιν του είδους δεν πρέπει να ληφθή;
– Δεν βλέπω κανέν. Όσον αφορά την οινοποίησιν με εταιρίας εντοπίους, δεν είναι πρώτη αυτή η φορά, καθ’ ην προτείνουν τούτο. Και άλλοτε υπουργούντος του Χαλκιοπούλου εγένετο απόπειρα και χρήματα εξωδεύθησαν, αλλά ουδέν εγένετο, διότι παρουσιάσθησαν προσκόμματα. Και από τα άλλα μέτρα τα ιδιωτικά δεν ελπίζω θετικόν τι. Το εμπόριον ελεύερον είναι ο ασφαλέστερος πράκτωρ, η δε ευθηνία ο καλλίτερος συνέταιρός του. Αυτή θ’ αυξήση την κατανάλωσιν. Το εμπόριον πρέπει ν’ αφεθή ελεύθερον.
– Εις την Ρωσσίαν δεν ειμπορεί να εισαχθή σταφίς;
– Έως τώρα απεδείχθη δύσκολον. Οι Κεφαλλήνες, οι οποίοι είναι τετραπέρατοι, προσεπάθησαν να σπρώξουν την σταφίδα έως εκεί και η ρωσσική κυβέρνησις, όταν επήγε σταφίς εις το Ταϊγάνιον, κατήργησε τον δασμόν. Αλλά τίποτε δεν έγεινε και ηναγκάσθησαν οι κάτοχοι να μεταποιήσουν την σταφίδα εις οίνον, ο οποίος εξωδεύθη και τους επόρισε πολλά κέρδη. Δεν εξηκολούθησαν όμως, διότι η Ρωσσία προς το συμφέρον της δεν τους επέτρεψε πλέον να εισαγάγουν οίνον άνευ υπερόγκου τέλους.
– Είχε γραφή, κύριε Κλάους, ότι ο κ. Τρικούπης σάς εκάλεσεν άλλοτε εις Αθήνας δια να σας επιφορτίση με μίαν αποστολήν…
– Δεν μ’ εκάλεσεν ο κ. Τρικούπης, ως σας είπεν ο κ. Φωτήλας. Μόνος μου τον επεσκέφθην προς δυο ετών, δεν ενθυμούμαι ακριβώς πότε, και τω παρέστησα την ανάγκην όπως ληφθή εν μέτρον δια την σταφίδα, αφού οι Γάλλοι επολέμουν λυσσωδώς την βιομηχανίαν του σταφιδίτου οίνου. Συνεζητήσαμεν μετά του κ. Τρικούπη τότε και κατελήξαμεν εις την ιδέαν, όπως γίνη ει δυνατόν μία μεγάλη οινοποιία εις Αγγλίαν μαζύ με Γάλλους εξησκημένους εις την βιομηχανίαν αυτήν. Ήξευρα ότι ο κ. Τρικούπης είχε τότε πολλούς φίλους εις Αγγλίαν, κεφαλαιούχους μάλιστα, και ήλπιζα ότι κάτι θα εγίνετο. Ο κ. Τρικούπης ευχαρίστως μοι προέτεινε να μεταβώ εις Αγγλίαν κομιστής συστατικών επιστολών του, αλλ’ εγώ υπέδειξα τον κ. Κέλλερ, όστις πράγματι μετέβη εις Λονδίνον, ειργάσθη, αλλ’ ουδέν κατώρθωσε, διότι εν τω μεταξύ επελθούσης ζητήσεως σταφίδος εξ Αγγλίας, οι κεφαλαιούχοι εδειλίασαν, και φυσικά, αφού με υψηλάς τιμάς δεν συνέφερε κατ’ ουδένα λόγον η επιχείρησις.
– Τώρα δεν ημπορεί να γίνη τίποτε;
– Τώρα τα πράγματα ήλλαξαν. Οι Άγγλοι εκείνοι εζημίωσαν από τα χρεώγραφα και από άλλας περιστάσεις.
– Μόνη λοιπόν η ελευθέρα λειτουργία των οινοπνευματοποιείων είναι μέτρον εφαρμόσιμον;
– Κατ’ εμήν γνώμην αυτό μόνον είναι το πρακτικώτερον μέσον. Θέλετε να εννοήσητε καλλίτερον; Ο Άφορς έλεγε πρότινος εις τον κ. Άμβουργερ ότι από 60 λαμπίκια εν Πάτραις, μόνον 8-9 είναι εν ενεργεία. Και εγώ ο ίδιος έχω θέσει εν αχρηστία εν τοιούτον, διότι δεν συμφέρει υπό τους κρατούντας φορολογικούς όρους να το θέσω εις ενέργειαν.
– Και θα δύναται να συναγωνισθή η ιδική σας οινοποιία ή οινοπνευματοποιία με την ξένην;
– Διατί όχι; Αφού θα γίνη υπό όρους συμφέροντας;
Εν τω σημείω τούτω επερατώθη η μετά του κ. Κλάους συνέντευξίς μας, ευχαριστήσαντες δε αυτόν επί τη άκρα ευγενεία, απήλθομεν με ζωηράν την εντύπωσιν εξ αυτής και τελείως αναπεπαυμένοι, διότι ηυτυχήσαμεν επικαίρως να εκθέσωμεν την πολύτιμον αυτού γνώμην επί του φλέγοντος ζητήματος, γνώμην την οποίαν πολλοί σοβαροί άνδρες μάς συνέστησαν επανειλημμένως όπως αποσπάσωμεν.
Υπέρ εστιών και… Σταφίδος
Εάν δεν είχον εξετασθή και εξευρεθή τα αίτια της σταφιδικής κρίσεως και δεν είχομεν ωρισμένας προτάσεις περί του λυσιτελεστέρου τρόπου του πολέμου αυτής, δεν θα εκηρυττόμεθα βεβαίως υπέρ του σταφιδικού συνεδρίου. Προκειμένου να κληθούν αντιπρόσωποι των σταφιδοφόρων επαρχιών είκοσιν ή πενήντα ή εκατόν και να είπουν έκαστος την γνώμην του, ουδεμία αμφιβολία ότι οι αντιπρόσωποι αυτοί θα θεραπεύσουν μεν την ιδίαν φιλοδοξίαν, όχι όμως και την κρίσιν, δια την οποίαν θα κληθούν, θα κτίση δε το συνέδριον πύργον Βαβέλ. Ευτυχώς όμως το συνέδριον θα έχη να αποφανθή επί ωρισμένων προτάσεων. Όλαι αι ειδικότητες, όλοι όσοι ηδύναντο να είπουν κάποιαν γνώμην περί των αιτίων της κρίσεως, την είπον ήδη δια του τύπου. Εις τον αγώνα δε αυτόν ημπορεί και η «Ακρόπολις¨να είπη ότι δεν υστέρησε. Δεν έχει λοιπόν το συνέδριον παρά μόνον να εκλέξη εκ των προτεινομένων φαρμάκων και να κανονίση και εν ταις λεπτομερείαις αυτών τα προτεινόμενα σχέδια.
Ήρμοζε τοιαύτη σύσκεψις να μη προκληθή υπό της κυβερνήσεως. Ήρμοζε καλύτερον οι σύλλογοι των σταφιδοφόρων επαρχιών να απολήξουν εις ωρισμένην απόφασιν, και ταύτην να επιβάλουν εις την κυβέρνησιν και εις την Βουλήν. Αλλά δυστυχώς ούτε η ιδιωτική πρωτοβουλία μάς έχει συνειθίσει με τοιαύτας ενεργείας, ούτε αι κυβερνήσεις μας με τόσην προθυμίαν εις την μελέτην και εφαρμογήν μέτρων αφορώντων εις την προστασίαν και ενίσχυσιν της εγχωρίου παραγωγής. Αν όμως οι σταφιδοκτήμονες δεν κατώρθωσαν να συγκεντρωθούν εις σωματεία, ώστε να επιβάλουν την προστασίαν των συμφερόντων των, αλλ’ οφείλομεν να αναγνωρίσωμεν ότι υπήρξαν και ιδιώται, οίτινες προ ετών, από του 1885, έρρηξαν επανειλημμένως κραυγήν κινδύνου δια την σταφίδα. Η οποία όμως κραυγή εισηκούσθη όσον και του πνιγομένου εν μέσω πελάγει. Και εκ των προϊόντων την επελθούσαν φέτος κρίσιν ήτο, πρώτος ίσως αυτός, ο εν Πάτραις Γερήνιος της «Ακροπόλεως», ο κ. Γ. Αναγνωστόπουλος. Αι σήμερον συζητούμεναι γνώμαι, αυταί, τας οποίας ενεκολπώθηκαν και ο εμπορικός σύλλογος Κεφαλληνίας, είναι αι προ επταετίας εκφρασθείσαι και δημοσιευθείσαι υπό του κ. Αναγνωστοπούλου. Από του 1885 ο κ. Αναγνωστόπουλος εφείλκυσε την προσοχήν της κυβερνήσεως και των σταφιδοκτημόνων επί της αυξανομένης παραγωγής, και παρέστησε την ανάγκην εξευρέσεως νέων κέντρων καταναλώσεως, ει δυνατόν και εις αυτό το Ουράνιον Κράτος, αλλά ποίος να τον ακούση; Η εν Ρωσσία ασυδοσία επρόκειτο έκτοτε ευρύτατον στάδιον, όπου εταιρία εφωδιασμένη δι’ επαρκών κεφαλαίων ηδύνατο επιτυχώς να εισαγάγη την σταφίδα. Αλλ’ ημείς εζητούμεν τότε άλλα στάδια δόξης. Κυττάξετε τι κατώρθωσεν η προς διάδοσιν του Τεΐου εταιρία εν Λονδίνω, η “The theatotlers” έγραφε τότε ο κ. Αναγνωστόπουλος εις τον «Φορολογούμενον» Πατρών. Κινέζοι περιήρχοντο το Λονδίνον διαμένοντες κυτία τεΐου δωρεάν, και εντός ολίγου δια της μεθόδου αυτής έφθασεν η εξαγωγή και πώλησις του τεΐου εκ Κίνας εις 400.000 τόνους. Το ίδιο περίπου έκαμαν και οι Ισπανοί με τους οίνους των. Αλλ’ αυτοί ήσαν Ισπανοί, και εκείνοι Κινέζοι.
Και η ιδέα της συστάσεως Ταμείου αμύνης υπό των κτηματιών έκτοτε επροτάθη υπό του κ. Αναγνωστοπούλου. Δι’ επιβολής μιας μόνον δραχμής προσθέτου επί τούτω τέλους κατά χιλιάδα θα συνηθροίζετο ποσόν 350.000 δραχμών, το οποίον ποικίλως ημπορούσε να χρησιμοποιηθή. Ηδύνατο να χρησιμεύση και ως τόκος δανείου πέντε εκατομμυρίων, και να τεθή δι’ αυτών ο πυρήν ειδικής προνομιούχου Σταφιδικής Τραπέζης, η οποία συγκεντρούσα κατόπιν δι’ άλλων συνδυασμών και άλλα κεφάλαια, ως τα του λιμενικού ταμείου Πατρών, να παρέχη δάνεια εις τους σταφιδοκτήμονας με μικρόν τόκον, ώστε να καταστή ευθηνοτέρα και η σταφίς, και όχι να πωλήται η Σμυρναϊκή κατά 50% ολιγώτερον. Προ πάντων όμως το Ταμείον αυτό ηδύνατο να διαδώση την σταφίδα εις ξένους τόπους. Και μόνον εις την κατ’ έτος τελουμένην εν Νίζι Νοβογορόδ της Ρωσσίας εμπορικήν πανήγυριν ημπορούσε να κάμη θαύματα μια επιτροπή του Ταμείου αυτού. Συγκεντρούται εκεί εξ όλων των φυλών της Ασίας κινητός πληθυσμός 400.000 ανθρώπων περίπου, οι οποίοι όλοι θα εγνώριζον την σταφίδα μας. Και όταν την εγνώριζον δωρεάν, θα ήρχετο κατόπιν και η σειρά της αγοράς. Αλλ’ ούτε κυβέρνησις, ούτε σύλλογοι, ούτε κτηματίαι υπεστήριξαν την πρότασιν. Συνήλθε μόνον κατόπιν ο εμπορικός σύλλογος Πατρών, όστις την απεδέχθη κατ’ αρχήν μετά προηγουμένην βάσανον, και έκτοτε εκοιμήθη τον αιώνιον υπό τας ευχάς και του συλλόγου. Ενώ ο κ. Τρικούπης, αφού την απεδέχθη και αυτός κατ’ αρχήν, ηρκέσθη να είπη ότι η πραγματοποίησίς της εξηρτάτο εκ της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Και βεβαίως δεν θα είχομεν την κρίσιν αυτήν, αν έκτοτε επραγματοποιείτο η ιδέα αυτή. Διότι και εις την Ρωσσίαν, και εις τας Σκανδιναυικάς χώρας, και εις την Βόρειον, και εις την Νότιον ακόμη Αμερικήν θα είχεν εξαπλωθή η κατανάλωσις της σταφίδος. Και τοπικάς δ’ εκθέσεις, ως πολύ ορθώς έγραφεν ο κ. Αναγνωστόπουλος, θα ηδύνατο να καταρτίζη το Ταμείον αμύνης, αίτινες παρέχουσι βραβεία θα εγέννων άμιλλα των κτηματιών εις βελτίωσιν της ποιότητος. Αλλά πού καιρός για τέτοια πράγματα. Οι ιδιώται εφρόντιζαν μόνον να φωνάζουν εληά ή κορδόνι. Αι κυβερνήσεις μας – δηλαδή οι πρωθυπουργοί μας – είχον άλλας υψηλοτέρας ενασχολήσεις.
Είχομεν όμως εν τω μεταξύ και την Ολυμπιακήν έκθεσιν. Και ο κ. Αναγνωστόπουλος εφρόντισε να υποβάλη και εις αυτήν μακρόν περί τούτων υπόμνημα, υποδεικνύων τον εκ της ετησίας αυξήσεως της παραγωγής κατά 20 και 30% επικείμενον κίνδυνον και προτείνων τα μέτρα ταύτα προς εξάπλωσιν της καταναλώσεως. Αλλά και η επιτροπή ήταν ελληνική, ελληνικωτάτη. Είδομεν προ ολίγων ημερών πώς ειργάσθησαν οι Βούλγαροι με την περισυνήν εν Φιλιππουπόλει έκθεσίν των. Συνήλθεν εκεί γεωργικόν και βιομηχανικόν συνέδριον, το οποίον εμελέτησε την Έκθεσιν, εμελέτησε δι’ αυτής την κατάστασιν της γεωργίας και της βιομηχανίας και συνέταξε μακρόν υπόμνημα, δια του οποίου επρότεινε τα αναγκαία μέτρα προς βελτίωσιν και ταύτης και εκείνης. Αλλ’ η ιδική μς επιτροπή της εκθέσεως ούτε καν έλαβεν υπ’ όψει το υπόμνημα του κ. Αναγνωστοπούλου.
Το υπόμνημα όμως αυτό βεβαίως θα λάβη υπ’ όψει το μέλλον να συνέλθη σταφιδικόν συνέδριον. Υποδεικνύεται εν αυτώ αρκετά σαφώς τρόπος αποτροπής εις το μέλλον παντός από της σταφίδος κινδύνου, προερχομένου εκ της καταναλώσεως. Είναι δε τόσω μάλλον προσοχής άξιαι αι προτάσεις του κ. Αναγνωστοπούλου, καθόσον ενεκολπώθησαν ήδη ταύτας όλαι αι σταφιδοφόροι επαρχία. Δια την παρούσαν κατάστασιν δεν υπάρχει και κατά τον κ. Αναγνωστόπουλον άλλο μέσον θεραπείας παρά η κατάργησις του επί της σταφίδος φόρου της αποστάξεως, ήτις θα φέρη κάποιαν ανακούφισιν. Ασφαλώς θα επήρχετο η βελτίωσις, εάν οι κεφαλαιούχοι διέθετον τρία εκατομ. δραχμών καταρτίζοντες είδος συνδικάτου προς αγοράν 50-60 εκατομμυρίων λιτρών σταφίδος, ήτις να πωληθή είτε εν τω εσωτερικώ είτε εν τω εξωτερικώ προς απόσταξιν. Εννοείται δε ότι εν τοιαύτη περιπτώσι πρέπει να αφεθή η εξαγωγή ελευθέρα τελών. Ο κ. Αναγνωστόπουλος μάλιστα φρονεί ότι οφείλει η κυβέρνησις να δώση και βραβεία εις την εξαγωγήν του οινοπνεύματος. Δια το μέλλον όμως θα ωφελήση σπουδαίως το Ταμείον Αμύνης. Όταν ο κώδων του κινδύνου σημάνη αργότερον, ίσως θα αποβή κατόπιν εορτής πάσα περί διασώσεως φροντίς, έγραφεν ο κ. Αναγνωστόπουλος προ τετραετίας. Ας ελπίσωμεν ότι αφού δεν υπήρξαμεν Προμηθείς, δεν θα είμεθα τουλάχιστον και εντελώς μωροί Επιμηθείς, ότι δε η ιδιωτική πρωτοβουλία εξεγειρομένη δεν θα εύρη την Κυβέρνησιν ούτε την βουλήν αναίσθητον εις αποτροπήν του φοβερού κινδύνου, της καταστροφής μάλλον, και ότι η μελέτη των τόσων προταθέντων μέτρων θα απολήξη επί τέλους εις ωρισμένην και αυστηράν απόφασιν.
